ధర్మో రక్షతి రక్షితః

"ధర్మ ఏవ హతో హన్తి ధర్మో రక్షతి రక్షితః

తస్మాద్ధర్మో న హన్తవ్యో మా నో ధర్మో హతోవధీత్"

- మనుస్మృతి

ధర్మమనే పురుషార్థంలో నైతికమైన అవగాహన ఉంది. ధార్మిక చింతనము చోటు చేసుకొని ఉంది. ఇది వివేకానికి సంబంధించిన విషయం. విచారించే బుద్ధి కరువై, కేవలం సహజాతాలపై ఆధారపడి జీవించే జంతుజాలం ఈ ధర్మ పురుషార్థం వద్దకు చేరలేవు. ఇది కేవలం వివేకవంతులైన మానవులకే సంబంధించిన పురుషార్థం. మొదటి రెండు పురు షార్థాలైన అర్థకామాలను సాధించుకోవడంలో మనిషి సన్మార్గంలోనే చరించాలి. బుజుమార్గం లోనే పయనించాలి. ఇదే ధర్మజీవనం. చతుర్విధ పురుషార్థాలలో మూడవ పురుషార్థము.
నీ విషయంలో ఇతరులు ఎలా ఉండాలని భావి స్తావో, నీవు ఇతరుల విషయంలో అలాగే ఉండాలి. నీ విషయంలో ఇతరులు ఎలా ప్రవర్తించ కూడదని నీవు ఆశిస్తావో, నీవు ఇతరుల విష యంలో అలా ప్రవర్తించకుండా జీవించాలి. ఇదే ధర్మస్పహ. ధర్మమార్గం. ధర్మాన్ని ఎట్టి పరిస్థితు లలోను మానవులు అతిక్రమించకూడదు.
దారితప్పిన వారిని శిక్షించేందుకు, లేదా సంస్క రించేందుకు చట్టాలున్నాయి. దారితప్పిన మనిషి చట్టాన్ని కూడా తప్పించుకొనే ప్రయత్నం చేస్తాడు. మనిషి చట్టం కళ్లు కప్పి తప్పించుకోవచ్చు. కానీ ధర్మం, దైవం కళ్లు కప్పలేడు అంటూ మతం రంగప్రవేశం చేస్తుంది. భావం అంకురించనిదే కర్మ ఆచరింపబడదు. భావము కూడా కర్మే. మానస కర్మ. స్థూలకర్మకు స్థూలఫలితం ఎలా ఉంటుందో, భావన అనే సూక్ష్మకర్మకు సూక్ష్మఫలితం ఉంటుంది. ఈ సూక్ష్మఫలితాలే పాపపుణ్యాలు.
కర్మలు మానవాధీనాలు. ఫలితాలు దైవా ధీనాలు. చట్టాన్ని మనిషి తప్పించుకోవచ్చు. కాని పాపాన్ని తప్పించుకోలేడు. మానవనిర్మితమైన చట్టం మనిషికి న్యాయం చేయకపోవచ్చు. కానీ పుణ్యఫలం అతని కొరకు నిరీక్షిస్తూనే ఉంటుంది.
ధర్మం పవిత్రమైంది. ధర్మం దైవానికి ప్రతి రూపం. అర్థకామాలను వాంఛించేవారు ధర్మ బద్ధంగా జీవించడం అలవరచుకోవాలి. ధర్మంతో కూడిన కామం, ధర్మబద్ధమైన అర్థం సుఖ శాంతుల్ని పెంపొందిస్తాయి.

"చంపబడిన ధర్మం ఆ ధర్మాన్ని చంపినవాణ్ణి చంపుతుంది;

రక్షింపబడిన ధర్మం అ ధర్మాన్ని రక్షించినవారిని రక్షిస్తుంది;

కనుక, ధర్మం చేత మనం ఎప్పుడూ చంపబడకుండా ఉండేందుకు

మనం ఆ ధర్మాన్ని సదా రక్షించాలి"

= స్వామి దయానంద - పండిత గోపదేవ్ ఆధారంగా

జ్ఞానం అన్నదే ప్రత్యక్షంగా మోక్షసాధనం

ధర్మం అన్నది పరోక్షంగా మోక్షసాధనం;

అంతేకాక, ముక్తపురుషుల తదుపరి కర్తవ్యం

           

మనిషి జ్ఞానగామిగా వెంటనే కాలేకపోయినా,
తాను నమ్మిన ధర్మాచరణను మాత్రం ఎలాంటి పరిస్థితులలోనూ వీడరాదు:
కనుకనే, బుద్ధ ధర్మం ప్రకారం –
"ధర్మం శరణం గచ్ఛామి"